مفهوم و مباني تئوريك خسارت معنوي 270ص

 

عنوان صفحه

مقدمه ........................................................................................................................ 1

بخش اول : كليات ...................................................................................................... 5

فصل اول : مفهوم و مباني تئوريك خسارت معنوي .................................................... 6

مبحث اول : معاني و ملاك‌ها و ريشه‌هاي تاريخي مفهوم خسارت معنوي ....................... 7

1-1-1- معني لغوي خسارت ................................................................................. 7

1-1-2- معني اصطلاحي خسارت .......................................................................... 9

1-1-3- انواع تقسيمات خسارت و معيار آن ......................................................... 11

الف – خسارت ناشي از نقض قرارداد ........................................................... 12

ب- خسارت ناشي از تقصير غير قراردادي يا عمل نامشروع ............................ 13

ج- خسارت ناشي ازارتكاب جرم................................................................... 13

1-1-4- ملاك تشخيص خسارت مادي از معنوي .................................................. 16

1-1-5- تعريف خسارت معنوي .......................................................................... 18

1-1-6- تقسيمات خسارت معنوي ....................................................................... 22

1-1-7- پيشينه‌ تاريخي مفهوم خسارت معنوي در اسلام و قوانين كهن ................... 24

1-1-8- پيشينه تاريخي خسارت معنوي در حقوق ايران ......................................... 26

1-1-9- نگاهي تاريخي به خسارت معنوي در فرانسه ............................................ 26

مبحث دوم : اركان مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي و شرايط مطالبه آن ........ 27

1-2-1- وجود ضرر ................................................................................................ 27

1-2-2- ارتكاب فعل زيانبار نامشروع ....................................................................... 29

1-2-3- رابطه سببيت بين فعل زيانبار نامشروع و خسارت موجود ............................... 31

1-2-4- دفاع مشروع ............................................................................................... 31

1-2-5- اجراي حكم قانون يا مقام صلاحيت‌دار ......................................................... 32

1-2-6- اجبار ......................................................................................................... 33

1-2-7- اضطرار ...................................................................................................... 34

1-2-8- اجراي حق ................................................................................................. 34

1-2-9- شرايط ضرر قابل جبران در خسارت معنوي .................................................. 35

الف –خسارت بايد قطعي و مسلم باشد...................................................................... 35

ب- خسارت بايد مستقيم باشد .................................................................................. 37

ج - خسارت بايد جبران نشده باشد .......................................................................... 39

د- خسارت بايد قابل پيش‌بيني باشد .......................................................................... 41

مبحث سوم : مباني مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي .......................................... 42

1-3-1- نظريه تقصير ............................................................................................... 42

1-3-2- ايرادها به نظريه‌ي تقصير .............................................................................. 45

1-3-3- نظريه خطر ................................................................................................. 45

1-3-4- ايرادها به نظريه خطر ................................................................................... 46

1-3-5- نظريه تضمين حق ....................................................................................... 47

1-3-6- نظريه مختلط .............................................................................................. 48

1-3-7- مباني مسئوليت مدني ناشي از ايراد خسارت معنوي درحقوق موضوعه
ايران و فرانسه ......................................................................................................... 49

1-3-8- فقه و حقوق اسلامي و نظريه تقصير و نظريه خطر ......................................... 49

فصل دوم : مسئوليت ناشي از خسارت معنوي در حقوق اسلام و انديشه‌هاي دكترين‌هاي
حقوقي فرانسه ........................................................................................................ 51

مبحث اول : خسارت معنوي در حقوق اسلام ............................................................. 52

2-1-1- مستندات و مدارك قاعده لاضرر ................................................................... 52

2-1-2- انطباق عنوان ضرر با خسارت معنوي ............................................................ 56

2-1-3- انطباق عنوان ضرار با خسارت معنوي ........................................................... 57

2-1-4- شمول لفظي قاعده لاضرر بر اثبات جواز مطالبه‌ي خسارت معنوي.................... 58

2-1-5- قاعده نفي عسر و حرج و جبران خسارت معنوي .......................................... 65

2-1-6- انطباق عنوان حرج بر خسارت معنوي ........................................................... 66

2-1-7- قاعده اتلاف و تسبيب ................................................................................. 69

2-1-8- وجوه افتراق و اشتراك ، اتلاف و مباشرت و تسبيب ...................................... 70

2-1-9- قاعده غرور ................................................................................................ 72

2-1-10- بناي عقلا و جبران خسارت معنوي ............................................................. 74

مبحث دوم : مفهوم و ماهيت ديه و جبران خسارت معنوي ........................................... 76

2-2-1-معناي ديه در لغت واصطلاح فقه و حقوق ..................................................... 76

2-2-2- پيشينه‌ي تاريخي ديه ................................................................................... 77

2-2-3- ماهيت ديه و جبران خسارت معنوي ............................................................. 79

2-2-4- مطالبه‌ي خسارت‌هاي معنوي زايد بر ديه ....................................................... 81

مبحث سوم : تعزير و جبران خسارت معنوي .............................................................. 83

2-3-1- معناي تعزير در لغت و اصطلاح فقه ............................................................. 84

2-3-2- مفهوم و ماهيت تعزير و جبران خسارت معنوي ............................................. 85

2-3-3- تعزير مالي كيفر خصوصي يا جبران خسارت معنوي ...................................... 87

2-3-4- تعزير مالي دردهاي جسماني ناشي از جنايت بر جسم ، لطمه به عرض و
خسارت ناشي از سب .............................................................................................. 88

مبحث چهارم : قصاص ، حد قذف و امكان جبران مالي خسارت معنوي ....................... 90

2-4-1- معناي قصاص در لغت و اصطلاح فقه .......................................................... 90

2-4-2- مفهوم و ماهيت قصاص و امكان جبران مالي خسارت معنوي .......................... 91

2-4-3- معناي قذف در لغت و اصطلاح فقه ............................................................. 92

2-4-4- ماهيت حد قذف و احكام قذف ................................................................... 93

2-4-5- امكان تبديل حد قذف به جبران مالي خسارت معنوي ..................................... 94

2-4-6- ايلاء و خسارت معنوي ............................................................................... 95

مبحث پنجم : ديدگاه فقهاي اسلام در جبران مالي خسارت معنوي ................................ 96

2-5-1- نظريه‌ي عدم جواز جبران مالي خسارت معنوي .............................................. 96

2-5-2- نظريه مالي ................................................................................................. 97

2-5-3- نظريه امكان جبران خسارت مالي ................................................................. 97

مبحث ششم : خسارت معنوي درانديشه‌هاي حقوق فرانسه............................................ 99

2-6-1- اصول نظريه‌ي امكان جبران مالي خسارت معنوي ........................................... 99

2-6-2- اصول نظريه‌ي امكان جبران خسارت معنوي ................................................ 105

بخش دوم : جايگاه خسارت معنوي در قوانين موضوعه ايران و فرانسه و مصاديق و روش‌هاي جبران آن 110

فصل سوم : مطالعه‌ي تطبيقي و مصاديق خاص خسارت معنوي ............................. 111

مبحث اول : جايگاه خسارت معنوي در قوانين موضوعه ............................................. 112

3-1-1- مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي در قانون اساسي ............................. 112

3-1-2- مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي در مسئوليت مدني ........................... 119

3-1-3- مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي در حقوق مدني ............................... 125

3-1-4- مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي در قانون آيين دادرسي كيفري ........... 129

3-1-5- خسارت معنوي در آئين دادرسي مدني ....................................................... 132

3-1-6- مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي در حقوق اداري ............................... 132

3-1-7- مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي در قانون مجازات اسلامي ................. 136

3-1-8- موضع قوانين مطبوعات نسبت به ايراد خسارت معنوي ................................. 146

مبحث دوم : مصاديق خاص خسارت معنوي در مطبوعات ......................................... 149

3-2-1- توهين به اشخاص و افترا به وسيله مطبوعات ............................................... 149

3-2-2- توهين به مقدسات در مطبوعات ................................................................. 153

3-2-3- توهين به مقامات رسمي در مطبوعات ......................................................... 155

3-2-4- خسارت معنوي در رسانه‌ها ........................................................................ 156

3-2-5- سوء استفاده از عنوان صاحب پروانه و نام و علامت روزنامه ديگر ................. 156

مبحث سوم : مصاديقي از افعال زيانبار خسارت معنوي .............................................. 158

3-3-1- تجاوز به حق معنوي پديد آورنده ............................................................... 158

3-3-2- تجاوز به حق مخترع ................................................................................. 164

3-3-3- سوء‌استفاده از اسم تجارتي ......................................................................... 167

3-3-4- سوء استفاده از طرح و مدل‌هاي صنعتي ....................................................... 169

3-3-5- رقابت نامشروع يا رقابت مكارانه ............................................................... 170

3-3-6- خسارت تأخير تأديه .................................................................................. 171

3-3-7- بازداشت قانوني ........................................................................................ 174

3-3-8- لطمه به عواطف و احساسات ..................................................................... 178

3-3-9- غصب نام خانوادگي .................................................................................. 181

3-3- 10- سلب آزادي .......................................................................................... 183

3-3-11- به هم زدن وصلت .................................................................................. 186

مبحث چهارم: ايراد خسارت معنوي به جمع نامحصور ............................................. 189

3-4-1- ايراد خسارت معنوي به سنديكاها ............................................................... 191

3-4-2-ايراد خسارت معنوي به انجمن‌ها ................................................................. 192

مبحث پنجم : كودكان و خسارت معنوي .................................................................. 194

3-5-1- مسئوليت كودكان در فقه و حقوق اسلامي ................................................... 195

3-5-2- جبران ضرر و خسارت به عهده ي كيست ................................................... 197

الف ) تقصير سرپرست ........................................................................................... 198

ب) عدم تقصير سرپرست ....................................................................................... 199

فصل چهارم : روش‌هاي جبران خسارت معنوي و افراد مستحق مطالبه‌ي آن .......... 203

مبحث اول : راههاي جبران انواع خسارت معنوي ...................................................... 204

4-1-1- نگاه كلي به روش‌هاي جبران خسارت معنوي .............................................. 204

4-1-2- انواع جبران خسارت معنوي ....................................................................... 206

4-1-3- اعاده وضعيت سابق يا روش عيني .............................................................. 207

4-1-4- پرداخت غرامت يا جبران خسارت معنوي از راه دادن معادل ......................... 210

4-1-5- جبران خسارت به روش نمادين و اسمي .................................................... 217

4-1-6- پرداخت غرامت كيفري و تنبيهي ................................................................ 218

مبحث دوم :نحوه‌ي ارزيابي و تعيين ميزان انواع خسارت معنوي ................................. 219

4-2-1- نحوه‌ي ارزيابي خسارت معنوي و تفاوت تألم پذيري افراد ........................... 219

4-2-2- روش تعيين مبلغ جبران خسارت ............................................................... 221

4-2-3- ملاك زمان ارزيابي .................................................................................... 222

4-2-4- ملاك ارزيابي خسارت در فرض تعدد اسباب .............................................. 224

4-2-5- ارزيابي و تقويم خسارت معنوي ناشي از آسيب‌هاي جسمي ......................... 227

4-2-6- روش‌هاي جبران خسارت معنوي در لطمه‌هاي روحي .................................. 231

مبحث سوم : مطالبه‌ي خسارت معنوي ...................................................................... 235

4-3-1- افراد مستحق مطالبه‌ي خسارت معنوي ........................................................ 235

4-3-2- مطالبه خسارت معنوي وارده به متوفي از ناحيه‌ي وراث وبازماندگان زيان ديده241

4-3-3- مطالبه‌ي خسارت معنوي وارده قبل ازفوت متوفي ........................................ 241

4-3-4- نظريه‌ي عدم امكان انتقال حق مطالبه‌ي خسارت معنوي به ورثه ..................... 242

4-3-5- نظريه‌ي انتقال حق مطالبه‌ي ورثه درصورت مطالبه زيان ديده قبل از فوت ....... 243

4-3-6- نظريه‌ي امكان انتقال حق مطالبه به ورثه ....................................................... 244

4-3-7- دعواي مطالبه‌ي خسارت معنوي ناشي از فوت مجني عليه ازناحيه وراث ........ 246

4-3-8- مطالبه‌ي خسارت معنوي ناشي از جرح منجر به فوت مجني عليه ازناحيه وراث به عنوان قائم مقام او 247

4-3-9- قوانين و رويه‌هاي قضايي در زمينه‌ي مطالبه جبران خسارت شخصي ............. 249

مبحث چهارم : اسباب رفع يا كاهش مسئوليت مدني در خسارت معنوي ..................... 251

4-4-1- اسباب معافيت .......................................................................................... 252

4-4-2- قوه قاهره يا حوادث پيش‌بيني نشده ............................................................ 254

4-4-3- تقصير زيان ديده ....................................................................................... 255

4-4-4- رضايت زيان ديده ..................................................................................... 257

نتيجه‌گيري و پيشنهاد ............................................................................................. 260

5-1- نتيجه‌گيري .................................................................................................... 261

5-2- پيشنهادات .................................................................................................... 264

1- فهرست منابع ................................................................................................... 266

الف - كتب فارسي ................................................................................................ 266

ب - پايان نامه‌هاي فارسي ...................................................................................... 269

ج - قوانين ............................................................................................................ 270

د - نشريات فارسي ............................................................................................... 270

2 - كتب عربي ...................................................................................................... 271

3 - منابع لاتين ...................................................................................................... 276

الف - كتب فرانسه ................................................................................................. 276

چكيده انگليسي ................................................................................

 

مقدمه

از نظر اسلام ، انسان ، برترين موجود عالم است كه خداوند از روح خود در او دميده و فرشتگان را امر كرد تا بر او سجده كنند و او را به عنوان خليفه‌ي خود در زمين برگزيد اگر چنانچه آدمي حرمت خود را حفظ كند و حركت تكاملي را به درستي طي كند به جايي مي‌رسد كه از ملائك هم بالاتر مي‌رود و به موقعيتي مي‌رسد كه در خيال نمي‌گنجد .

« رسدآدمي به جايي كه به جز خدا نبيند بنگر كه تا چه حد است مقام آدميت »

انسان با چنين موقعيت و جايگاه ممتازي هم سلامت و تماميت جسماني و اموال و متعلقات او مورد تأكيد است و بايد از هر گونه تعرض مصون بماند و هم حفظ حرمت و شخصيت او از جنبه‌هاي گوناگون در اسلام مورد احترام بوده و بر صيانت آن تاكيد شده است ، و بر خسارت‌هاي وارده بر آن عنايت بيشتري دارد . زيرا پيامبر عظيم الشأن اسلام هدف از بعثت خود را كامل نمودن فضايل اخلاقي عنوان مي‌كند كه يكي از وجوه فضايل اخلاقي رعايت حقوق معنوي افراد است .

پس خسارت منحصر به ضرر مادي نبوده ،‌بلكه خسارت معنوي ناشي از جرم ، به مهمترين بعد از ابعاد وجود شخصيت انسان كه همان بعد معنوي و روحاني باشد ايراد لطمه نموده و آن را متضرّر مي‌نمايد كه غالباً زيان‌هاي مادي قابل جبران و طريق جبران آن نيز مشخص است و در بسياري موارد اعاده وضع به حالت سابق آن به نحو كامل وجود دارد ، اما به دليل دشواري اندازه‌گيري زيان معنوي و تقويم آن به پول و گاهي عدم امكان اين اندازه‌گيري و سنجش آن با پول ، و يا مرسوم نبودن چنين ارزيابي در نظام‌هاي مختلف حقوقي ، در خصوص امكان جبران آن ،‌وحدت نظر وجود ندارد ، اگر چه در اكثر كشورها ، اين نوع خسارت ، نيز مشمول قاعده‌ي جبران خسارت دانسته شده است . و از اين حيث تفاوتي با خسارت‌هاي مالي ندارد . ولي در برخي كشورها به طور صريح غير قابل جبران اعلام گرديده ، يا حداقل در امكان جبران آن ترديد شده است . در نظام حقوقي ما نيز ، نسبت به امكان جبران اين گونه خسارتها و حدود و ثغور آن ابهام جدي وجود دارد و درپاره‌اي از اظهار نظرها كه از سوي مراجع قانوني چون شوراي نگهبان و شوراي عالي قضايي سابق مبني بر عدم امكان جبران اين خسارت به طريق مادي و مغايرت آن با موازين شرعي شده است ، اين ترديد را بوجود آورده كه امكان مطالبه‌ي خسارت معنوي وجود ندارد . هر چند شريعت مقدس اسلام براساس اصول و قواعد كلي از جمله قاعده‌ي « لاضرر و لاضرار في الاسلام » و قاعده نفي عسر و حرج ، ايراد هر گونه ضرر وخسارت را به اشخاص چه ضررهاي مادي و چه ضررهاي معنوي به طور كلي ممنوع نموده است . بر همين اساس چگونه ممكن است به جبران خسارتهاي مادي تاكيد داشته باشد ، اما توجهي به خسارت معنوي و لزوم جبران آن نداشته باشد ؟

در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران ، از جمله در اصول 39 و 40 ايراد هر گونه ضرر و خسارت ممنوع شده و طبق اصل 22 و 23 32 ق 10 . از لطمه به حقوق معنوي انسانها منع شده است و اگر خسارتي به حيثيت و شرافت و سرمايه معنوي كسي وارد آيد طبق اصل 171 ق . ا . بايد جبران شود و در قوانين عادي نيز تلويحاًو يا با الصراحه اشاراتي راجع به خسارت معنوي شده است كه اين امر نشانگر توجه شايان قانونگذار ما به موضوع خسارت معنوي مي‌باشد . به هر صورت حقير سعي بر آن دارم كه با بررسي در محدوده‌ي قوانين و مقررات لازم الاجراء فعلي ، بالاخص قانون اساسي و قانون مسئوليت مدني و آيين دادرسي كيفري و مجازات اسلامي و منابع معتبر فقهي به بحث و تجزيه و تحليل پيرامون خسارت معنوي ناشي از جرم به ويژه در آثار حقوقي وكيفري آن بپردازم ، تا انشاء الله با تبيين وجاهت و مشروعيت اين موضوع ، توجه و رسيدگي وجبران خسارت معنوي ناشي از جرم ، مورد عمل مراجع محترم قضايي و مورد توجه و تاكيد اساتيد گرامي واقعي گردد، باشد تا زمينه‌ي دستيابي بيشتر به نظم واقعي و استقرار عدالت و ايجاد محيط مساعد جهت ارتقاء فضائل اخلاقي ، تامين آزاديهاي سياسي و اجتماعي ،ايجاد امنيت و آسايش همگاني و ساير اهداف مندرج در قانون اساسي فراهم آيد ، و با وضع قوانين متقن و محكم ، و مرتفع نمودن نواقص موجود در اين زمينه ، مراجع محترم قضايي و امنيتي ، همانگونه كه اموال مردم را از تعديات و تجاوزات محفوظ مي‌دارند ، با اتكا به چنين قوانين مستحكم ، حيثيت و اعتبار و احساسات اشخاص حقيقي را نيز كه از اهميت و اولويت بيشتري برخوردار است از تعرضات و تعديات محفوظ و مصون دارند و ضمانت‌هاي اجرايي براي اين قوانين الزام آور وجود داشته باشد تا متجاوزين را از فكر تجاوز و تعدي به افراد باز دارد و خسارهاي وارده به زيان ديدگان را مرتفع نمايد .